Ժողովրդական հրապարակ
1990 թվականին անկախության շեմին գտնվող Հայաստանում ազգագրագետ Լևոն Աբրահամյանը Հայաստանի թատերական գործիչների միության «Բեմ» ամսագրում հրատարակեց «Ծեսը, նախաթատրոնը և թատերական հրապարակը» հոդվածը, որում օգտագործվել էին լուսանկարիչ Զավեն Խաչիկյանի լուսանկարները։ Այսօր՝ քառորդ դար անց, նրանք այդ հրապարակումը վերընթերցելու հնարավորություն են ընձեռում:
Թատերական հարապարակից` Ազատության հրապարակ
Երբեմն ճարտարապետն արարչի նման հղանում է ինչ-որ արտասովոր կառույց, սակայն հաճախ նրա հետևորդները, խմբագիրները կամ նույնիսկ նրանք, որոնց համար է նախատեսվել այդ կառույցը, դա համարում են ուտոպիական և ձևափոխում սկզբնական նախագիծը: Բայց երբեմն ճարտարապետի գաղափարները հանկարծ կյանքի են կոչվում, և կառույցները սկսում են ուրիշ կերպ խաղալ այն նույն դերը, որը ճարտարապետը ժամանակին նախատեսել էր դրանց համար: Այդպես պատահեց Ալեքսանդր Թամանյանի ամենանշանավոր ստեղծագործության` Օպերայի և բալետի թատրոնի հետ:
Առհասարակ Օպերայի և բալետի թատրոնը Թամանյանի ամենաառեղծվածային շինությունն է: Այն մարմնավորում է ճարտարապետի պատկերացումները տարածքի և դրա պատմամշակութային արմատների միստիկ աղերսների մասին: Թամանյանը համոզված էր, որ այնտեղ, որտեղ ինքը մտադիր է իրագործել իր վիթխարի հղացումը, ժամանակին գործել է երգի և սիրո հեթանոսական տաճար, չնայած մինչ օրս դա հաստատող որևէ հավաստի վկայություն չկա: Համոզմունքը, ըստ երևույթին, այնքան ուժեղ էր, որ նա քանդում է այդ վայրում միջնադարյան արմատներ ունեցող Գեթսեմանի մատուռը: Սակայն Թամանյանը հակակրոնական նպատակ չէր հետապնդում: Նրա նպատակն էր հավանաբար նոր` խորհրդային երգի ու պարի տաճար կառուցել ճիշտ և ճիշտ ենթադրյալ հեթանոսական նախատիպ տաճարի տեղում:
Օպերայի և բալետի թատրոնի շենքը նաև մի պերճախոս օրինակ է, որ ցույց է տալիս, թե ինչպես նույնիսկ մեծ ճարտարապետը չի կարողացել խուսափել 1930-ականների խորհրդային ամբողջատիրական ճարտարապետական միտումների գայթակղությունից: Հեթանոսական երգի և սիրո տաճարի նորովի արտահայտումը նա տեսնում էր Ժողովրդական տան` Ժողտան կերպարով, որի աշխատանքային նախագծերի բոլոր տարբերակները ենթադրում էին տոնական հանդիսությունների մասնակիցների և հանդիսատեսի միախառնում: Արխայիկ տոնի այդ կարևոր հատկանիշը հավանաբար Թամանյանի 1926 թ. սկսած Ժողովրդական տան (Ժողտուն) նախագծերը կապեց 1931 թվականին Մոսկվայում նախաձեռնված Խորհուրդների պալատի կառուցման վիթխարի ծրագրի հետ: Ժողտունն իր վերջին` 1934 թվականի նախագծում ձեռք է բերում Խորհուրդների պալատի արտաքին հատկանիշները` ընդհուպ մինչև շենքը պսակող Լենինի հսկա արձանը: Սրան հետևում է մեկ ուրիշ փուլ Թամանյանի շենքի ճակատագրում՝ արդեն առանց ճարտարապետի: Այս փուլն էլ ցույց է տալիս, թե ինչքան կարևոր է խմբագրի առկայությունը նույնիսկ մեծ ճարտարապետների ստեղծագործությունների պարագայում: Թամանյանի մահից հետո Օպերայի և բալետի շենքն ավարտին է հասցնում նրա որդին` Գևորգ Թամանյանը, որի «խմբագրումը»` բաց դահլիճի փոխարեն ներկայիս ֆիլհարմոնիայի սիմետրիկ հատվածի կառուցումը, զրկում է շենքը ժողովրդական թափանցելիությունից, բայց և փրկում է այն ամբողջատիրական ճարտարապետության գերությունից։
Որդու խմբագրումը կոնստրուկտիվ առումով զրկեց շենքը հոր նախատեսած տոնականությունից, սակայն Թամանյանի մտահղացումը, այնուամենայնիվ, իրականացավ, ճիշտ է` լրիվ այլ ձևով: Դա տեղի ունեցավ 1988-ին, երբ Օպերայի և բալետի թատրոնի հրապարակում ծավալվում էին իրար հետևող զանգվածային հանրահավաքներ, որոնք, լինելով բովանդակությամբ քաղաքական, կառուցվածքային և տիպաբանական առումներով փաստորեն արխայիկ տոն էին, որը համահունչ էր ճարտարապետի պատկերացրած ժողովրդական տոնին: Նույնիսկ հրապարակի ճարտարապետական պլանի` մինչ այդ լայնորեն չկիրառվող «Թատերական» անվանումը համադրելի էր արխայիկ տոնի թատերայնության կարևոր հատկանիշի հետ: Թամանյանի կանխատեսած (միգուցե` նախագծա՞ծ) արխայիկ տոնը այսօրվա հրապարակում հարատևեց ինն ամիս՝ 1988 թվականի փետրվարի վերջից մինչև նոյեմբերի վերջը: Այդ ընթացքում հրապարակում գործում էր յուրահատուկ կառնավալային քաղաքացիական հասարակություն, որին այսօր կարոտով են հիշում դրա մասնակիցները: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում հրապարակը շրջափակվեց կառույցներով, որոնք արդեն ոչ թե խմբագրում են Թամանյանի ստեղծածը, այլ սպառնում են անվերադարձ զրկել քաղաքը ճարտարապետի տեսլականից: Սակայն այսօր էլ դժվար պահերին ժողովուրդը հավաքվում է Թամանյանի նախագծած Թատերական հրապարակում, որն ստացավ «Ազատության հրապարակ» անվանումը, որպեսզի տոնական ամենաթողությունը դառնա իսկական ազատություն, իսկ տարիներ առաջ այստեղ կայացած կառնավալային քաղաքացիական հասարակությունը՝ իրական քաղաքացիական:
Տեքստը՝
Լևոն Աբրահամյան
ազգագրագետ
Լուսանկարները՝
Զավեն Խաչիկյան
լուսանկարիչ վավերագրող
Զավեն Խաչիկյանն առաջիկա վեց ամիսների ընթացքում կլուսանկարի Ազատության հրապարակի քաղաքային և գիշերային անցուդարձը։
